مقاله علمی: از منع تحصیلی تا مقاومت دیجیتالی

 از منع تحصیلی تا مقاومت دیجیتالی

 (بررسی نقش فناوری و آموزش آنلاین در  مبارزه و ادامه تحصیل زنان در افغانستان)

چکیده

از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، میلیون‌ها دختر و زن افغان از تحصیل متوسطه و عالی محروم شده‌اند. بنا بر گزارش یونسکو، تقریباً ۱٫۴ میلیون دختر به عمد از مدرسه منع شده‌اند. . (articles.unesco.org)

در پاسخ به این وضعیت، زنان کشور از فناوری دیجیتال به‌عنوان یک مسیر حیاتی برای ادامه تحصیل و یادگیری استفاده کرده‌اند که شامل دانشگاه های آنلاین، دوره‌های آنلاین، پلتفرم پیام‌رسان، کلاس‌های مجازی و یادگیری موبایلی می باشد.

این مقاله با تحلیل گزارش‌های یونسکو، UN Women  ، مصاحبه با زنان و دختران که از تحصیل بازمانده اند، زنان و دختران که از طریق آنلاین با استفاده از فناوری به تحصیل ادامه داده اند و دیگر منابع معتبر، نشان می‌دهد که آموزش آنلاین نه تنها ابزاری آموزشی بلکه شکلی از مقاومت زنان و دختران که از تحصیل بازمانده اند از طریق دیجیتال و با استفاده از فناوری است.

هم‌زمان چالش‌هایی چون محدودیت اینترنت، نابرابری دیجیتال و خطر امنیتی نیز برجسته شده‌اند. در پایان، پیشنهاداتی برای نهادهای بین‌المللی و سیاست‌گذاران ارائه می‌شود تا حمایت از این مقاومت زنان و دختران را با استفاده از تکنالوژی و فناوری تقویت کنند.

واژگان کلیدی: افغانستان، زنان افغان، آموزش آنلاین، فناوری دیجیتال، ممنوعیت تحصیل، مقاومت.

مقدمه

در سال ۲۰۲۱، با بازگشت طالبان به قدرت، محدودیت جدی بر تحصیل دختران و زنان افغانستان اعمال شد. یونسکو گزارش داده است که افغانستان اکنون تنها کشوری است که دختران در سطح متوسطه و آموزش عالی به‌طور رسمی از تحصیل و آموزش ممنوع شده‌اند. UNESCO/UNESCO))
این ممنوعیت پیامدهای عمیق انسانی، اجتماعی و اقتصادی دارد. بسیاری از زنان تحصیل‌کرده، یا کسانی که در شرف ادامهٔ تحصیل بودند، ناگزیر به قطع آموزش شده‌اند. با این حال، فناوری دیجیتال – اینترنت، تلفون هم‌راه، پلتفرم‌های آموزش آنلاین – دانشگاه ها و مکاتب آنلاین به یک مسیر جایگزین برای ادامه تحصیل، آموزش و یادگیری براین زنان و دختران محروم از تحصیل مبدل  شده است.
هدف این مقاله بررسی این واقعیت است که چگونه زنان و دختران افغانستان از فناوری به‌عنوان ابزاری برای مقاومت در برابر محدودیت تحصیل استفاده کرده‌اند، مزایا و محدودیت‌های آن چیست، و چه توصیه‌هایی برای پشتیبانی بهتر این جریان وجود دارد.

 پیشینه پژوهش

ممنوعیت تحصیل زنان:
یونسکو در گزارش خود اظهار کرده است که پس از به قدرت‌ رسیدن دوباره طالبان، روند پیشرفت آموزشی در افغانستان «تقریباً پاک‌سازی شده است».( articles.unesco.org) آژانس المونیتور همچنین در گزارشی گفته است که تعداد دخترانی که از سطح متوسطه از آموزش منع شده‌اند به ۱٫۴ میلیون دختر رسیده است و این ممنوعیت تأثیرات عمیقی بر آیندهٔ نسلی دارد. (AL-Monitor)

نابرابری دیجیتال جنسیتی:
گزارش (UN Women) در سال  ۲۰۲۴ میلادی نشان می‌دهد که دسترسی زنان افغانستان به فناوری بسیار محدود بوده است: برای نمونه و درک بهتر، تنها ۴۱٪ از زنان با تحصیلات محدود (مدرسه های دینی) تلفون شخصی دارند، در حالی که این ارقام در زنانی که تحصیلات عمومی را دنبال می کنند بیشتر است.( UN Women Knowledge hub) این شکاف دیجیتال، خواسته یا ناخواسته یک مانع مهم در استفاده از پلتفرم‌های آموزشی آنلاین  در کشور ایجاد می‌کند.

آموزش موبایلی و آنلاین در شرایط محدودیت:
در پژوهش‌های آکادمیک نیز مدل‌هایی برای «آموزش موبایلی» در افغانستان پیشنهاد شده‌اند که می‌توانند شکاف آموزشی ناشی از ناپایداری سیاسی را کاهش دهند. (arXiv) این مدل‌ها به زنان امکان می‌دهند با استفاده از تلفون همراه و اینترنت محدود، به کلاس‌های مجازی دسترسی داشته باشند. و از این طریق بتوانند مانع ممنوعیت تحصیلی شده و به تحصیلات خویش ادامه دهند.

روش‌شناسی:

این مقاله بر پایهٔ تحلیل کیفی گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی به‌ویژه یونسکو و UN Women ، مصاحبه آنلاین با زنان و دختران که از تحصیل بازمانده اند و دختران که به تحصیلات خود از طریق آنلاین ادامه می دهند و مقالات پژوهشی انجام شده است. داده‌ها از طریق مرور اسناد رسمی، بیانیه‌ها، گزارش‌های مطبوعاتی و مقالات علمی جمع‌آوری شده‌اند. محدودیت‌های این روش شامل امکان نبود داده‌های میدانی کامل، گزارش‌های منقطع و عدم دسترسی به برخی منابع محلی است.

یافته‌ها و تحلیل

۱. آموزش آنلاین به‌عنوان مسیر حیاتی:
زنان و دختران افغانستان با ممنوعیت تحصیل حضوری، به دوره‌های آنلاین روی آورده‌اند. پلتفرم‌های بین‌المللی آموزشی، کلاس‌های زبان، دوره‌های مهارت‌محور و پیام‌رسان‌های موبایلی (مثل واتس‌اپ، تلگرام، گوگل میت) به آن‌ها امکان می‌دهند بدون حضور فیزیکی در مکاتب و دانشگاه ها، فرایند یادگیری را ادامه دهند.

۲. تأثیر روانی و اجتماعی:
برای بسیاری از زنان، دسترسی به آموزش آنلاین منبع امید و انگیزه است. این فضاها به آنان امکان می‌دهند حس ارزشمندی و تعلق را حفظ کنند، ارتباط اجتماعی برقرار نمایند و احساس نکنند که حذف شده‌اند. بسیاری از دختران و زنان با آموزش آنلاین توانستند «ادامه راه» بدهند. رای بسیاری از دختران، تعطیلی مدارس معنای از دست رفتن آینده بود. اما مؤسسات آنلاین وانسته‌اند «منبع امید» باشند. (vidc.org)

مقاله پژوهشی و تحلیلی Internet Education of Girls and Women in Afghanistan نیز تأکید می‌کند که آموزش اینترنتی به «دختران و زنانی که حق آموزش حضوری از آنها سلب شده» امکان داده تا دوباره «رویای تحصیل و یادگیری» را دنبال کنند. (Paradigm)

فرشته اسم مستعار: «من بعد از این که وارد مکتب آنلاین شدم، دوباره امیدوار و انگیزه‌مند شدم… جنسیت و محدودیت نتوانست مانع پیشرفتم شود.»

محبوب‌الله موحد، کارشناس امور تعلیمی می‌گوید، قرن ۲۱ قرن تکنالوژی و تمدن است و برنامه‌های آنلاین در افغانستان راه تازه‌ای برای آموزش، مهارت‌آموزی و رشد اقتصادی مردم به‌ویژه زنان، فراهم کرده‌است.

گزارش‌ها و تحقیقات نشان می‌دهند که اگر آموزش آنلاین نبود، تعداد زیادی از زنان و دختران عملاً راه پیشرفت و یادگیری‌شان مسدود می‌شد یعنی این آموزش‌ها مانع از «قطع کامل تحصیل، مهارت‌آموزی و تولید سرمایه انسانی» شدند. این می‌تواند در بلندمدت برای جامعه تأثیرگذار باشد. (Paradigm/vidc.org)

۳. مقاومت دیجیتال:
آموزش آنلاین نه فقط ابزاری آموزشی، بلکه ابزاری از مقاومت است. با استفاده از فناوری، زنان میراث آموزشی خود را نگه می‌دارند، صدای خود را حفظ می‌کنند و نشان می‌دهند که ممنوعیت تحصیل نمی‌تواند آن‌ها را به‌کلی خاموش کند.

«مقاومت دیجیتال» یعنی استفاده از ابزارها دیجیتال (اینترنت، آموزش آنلاین، شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های آموزش از راه دور) به عنوان روشی برای حفظ حق آموزش، انتقال دانش، حفظ ارتباط، برهم زدن خاموشی فیزیکی مدارس و فرصت‌های تحصیلی برای زنان  که با ممنوعیت و سرکوب روبرو هستند، و این یعنی استفاده از «فضای مجازی» به جای فضای رسمی یا فیزیکی، راهی برای ادامه زندگی تحصیلی و اجتماعی زنان و دختران که از حق آموزش محروم شده اند.

البته در افغانستان با وضع ممنوعیت یا محدودیت بر حضور دختران در مکاتب/دانشگاه‌ها، ابزارهای دیجیتال به یک «سنگر مقاومت» تبدیل شدند. (Deutsche Welle/femena.net)

برای بسیاری از زنان، همین امکان «درس خواندن از خانه» یا «بعد از ممنوعیت رسمی» به معنی پیگیری آرزوها، احساس موجودیت، و حفظ هویت آموزشی است. این کار نوعی مقاومت در برابر تلاش برای حذف حقوق زنانه تلقی می‌شود. (۸am.media/femena.net)

مقاومت دیجیتال نه فقط برای آموزش، بلکه برای حفظ هویت، امید، استقلال فکری و ارتباط با جهان است یعنی حفظ سرمایه انسانی و اجتماعی زنان است.

ریحانه یکی از دختران که در یکی از دانشگاه های آنلاین تحصیل می کند او می‌گوید: «می‌خواهم به دیگر دختران بگویم هرگز تسلیم نشوند، حتی اگر شرایط دشوار به نظر برسد، هر روز به این فکر می‌کنم که روزی چگونه به جامعه بازگردم و به جامعه خود کمک کنم تا دختران بیشتری حق تحصیل داشته باشند.»

حق آموزش، حق آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات، حقوقی هستند که زنان افغان با “فضای دیجیتال” از آنها محافظت کرده‌اند. این امر توانایی زنان برای مطالبه حقوق‌شان را افزایش می‌دهد.

۴. چالش‌های مهم:

قطع اینترنت یا محدودیت دسترسی‌: گزارش‌هایی وجود دارد که اینترنت در برخی مناطق قطع یا ناپایدار است، و این به‌شدت یادگیری آنلاین را مختل می‌کند. (The Guardian) از سوی دگیر قطع یا محدودیت‌های اینترنت («خاموشی‌ها») یکی از بزرگ‌ترین موانع دسترسی زنان به آموزش آنلاین شده است خاموشی‌های فایبر نوری و قطع سرویس در استان‌ها دسترسی به کلاس‌ها، پلتفرم‌های آموزشی و منابع را ناگهانی قطع می‌کند. (UNAMA)

یوناما: قطع دسترسی به انترنیت باعث شده است که افغانستان تقریباً به‌طور کامل از جهان خارج جدا شود و این امر می‌تواند به مردم افغانستان آسیب قابل توجهی وارد کند.

۵. شکاف دیجیتالِ جنسیتی (دسترسی بسیار پایین زنان به اینترنت و دستگاه‌ها) مانع گستردهٔ شرکت در آموزش آنلاین است :

گزارش‌ها نشان می‌دهند که تنها درصدی اندک از زنان به اینترنت دسترسی دارند؛ این نابرابری، آموزش آنلاین را برای اکثریت ناممکن می‌سازد. (Collaboration World Bank)

گالوپ: دامنه تأثیر ابتکاراتی از تحصیلات آنلاین به دسترسی زنان به اینترنت بستگی دارد که در بیشتر نقاط کشور همچنان نادر است. در نظرسنجی جهانی گالوپ در سال ۲۰۲۲، ۱۵٪ از همه افغان‌ها اعلام کردند که به اینترنت دسترسی دارند؛ این شاخص از سال ۲۰۱۶ ثابت مانده است.

نابرابری در دسترسی به تلفون و اینترنت  یکی از چالش های عمده در افغانستان برای زنان می باشد که بسیاری از زنان تلفون‌های شخصی ندارند یا اتصال دادهٔ پرسرعت ندارند، که استفاده از دوره‌های آنلاین را مشکل می‌سازد. (UN Women Knowledge hub)

سازمان گالوب در ادامه گزارش خود می گوید که زیرساخت فناوری اطلاعات مانع بزرگی برای دسترسی همه افغان‌ها به اینترنت است، اما هنجارها و محدودیت‌های اجتماعی نیز باعث می‌شود که دسترسی به اینترنت به طور عمده به نفع مردان در افغانستان باشد. در سال ۲۰۲۲، ۲۵٪ از مردان دسترسی به اینترنت را گزارش کردند در حالی که این عدد برای زنان ۶٪ بود. این ارقام در سال‌های اخیر نسبتاً ثابت مانده است، اگرچه درصد زنانی که گزارش داده‌اند به اینترنت دسترسی دارند، سال گذشته از کمترین میزان ۲٪ در سال ۲۰۲۱ کمی افزایش یافته است.

محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های رسمی بر آموزش زنان و دختران:

محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های رسمی بر آموزش زنان حضوری (به‌ویژه مکاتب متوسطه/دانشگاه برای دختران) آموزش آنلاین را به تنها راه‌حل بدل کرده؛ اما این راه‌حل نیز به‌خاطر فشارهای حکومتی، سانسور و سرکوب، شکننده است.

سیستم آموزشی افغانستان با بحرانی رو به وخامت مواجه است که پیامدهای جدی برای سواد، توسعه مهارت‌ها و آینده میلیون‌ها نفر دارد. طبق گزارش وضعیت آموزش افغانستان در سال ۲۰۲۵ که توسط یونسکو و یونیسف منتشر شده است، بیش از ۹۰ درصد از کودکان ده ساله در این کشور قادر به خواندن یک متن ساده نیستند، نشانه‌ای آشکار از «تحصیل بدون یادگیری» می باشد. (UNESCO)

یونسف و یونسکو: بیش از ۲.۱۳ میلیون کودک در سنین ابتدایی همچنان از مکاتب محروم هستند ممنوعیت تحصیل دختران در دوره متوسطه که اکنون وارد سال چهارم خود شده است، ۲.۲ میلیون دختر نوجوان را از صنف‌های درس محروم کرده و افغانستان را به تنها کشوری در جهان تبدیل کرده است که به طور سیستماتیک دسترسی دختران و زنان به آموزش متوسطه و عالی را محدود می‌کند. اگر ممنوعیت ادامه یابد، نزدیک به چهار میلیون دختر ممکن است از تحصیل محروم شوند. و توقف آموزش عالی زنان به تنهایی پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۶۶ برای کشور هزینه‌ای معادل ۹.۶ میلیارد دلار آمریکا در از دست رفتن پتانسیل ایجاد کند، که تقریباً دو سوم تولید ناخالص داخلی کنونی افغانستان است. اکنون به حمایت آموزشی اضطراری نیاز است چون بازگشت ۲.۷ میلیون افغان از کشورهای همسایه، که بیشتر آن‌ها کودکان و جوانان هستند، به این فشار افزوده است. (UNESCO)

یک پدر افغان که دختری ۱۸ ساله دارد، با ناامیدی می گوید: «دخترم همیشه آرزو داشت حقوق بخواند تا برای عدالت زنان در کشوری که حقوق زنان به طور معمول نادیده گرفته می‌شود، مبارزه کند، اما حالا نمی‌تواند در خانه خود با آرامش درس بخواند». . (Conflict Resolution) (Unit – CRU Indonesia/Zan Times).

۱.خطرات امنیتی دیجیتال و نظارت:

خطرات امنیتی دیجیتال مانند (هک، پیگرد) نیز موجب خودسانسوری و کاهش مشارکت زنان در فضاهای آنلاین می‌شود زنان از نگرانی دربارهٔ ردیابی، افشای هویت یا مجازات برای حضور آنلاین گزارش داده‌اند. (Human Rights Watch)

فعالان می گویند که ممنوعیت ها تلاش‌های آنان را برای حمایت از جوامع شان و ابتکارات مبتنی بر رهبری زنان را تضعیف خواهد کرد و از سوی دیگر دفتر کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد (OHCHR) در گزارشی تأثیرات چشمگیر قطعی اینترنت را، از جمله تأثیر آن بر آزادی بیان، مشارکت سیاسی، امنیت عمومی، آموزش، کار و سلامت، و همچنین تشدید نابرابری‌های اجتماعی، اقتصادی و مبتنی بر جنسیت موجود، گزارش داده است. (Human Rights Watch)

۲.مشکلات زیرساختی و اینترنت ناپایدار:   

چالش های زیرساختی و اقتصادی  اینترنت ناپایدار ، هزینهٔ بالای داده موبایل، نبود برق پایدار و فقدان دستگاه مناسب  مشارکت پایدار در آموزش آنلاین را غیرممکن یا ناپایدار می‌کند. (The Washington Post)

۳.ریسک امنیتی:

فعالیت آنلاین ممکن است هک شود یا زنان با خطرات آزار مواجه شوند. بسیاری از دختران یا زنان شرکت‌کننده در آموزش آنلاین گفته‌اند که مجبورند پروفایل‌های خود را در شبکه‌های اجتماعی پنهان کنند یا پست‌هایشان را خودسانسوری کنند  چون از ترس “دیده شدن” توسط بعضی ها احساس خطر می کنند و در شرایطی که دولت میلی به محدود کردن تحصیل زنان دارد، آموزش آنلاین می‌تواند به‌عنوان محملی برای ریسک یعنی کنترل، رصد و احتمال تعقیب تلقی شود. با این وضعیت، بسیاری ترجیح می‌دهند حضورشان در پروژه‌های آنلاین مخفی بماند، که این پنهان‌کاری خود، بار روانی-اجتماعی سنگینی دارد (استرس، ترس، اضطراب) . (The Washington Post)

ریسک امنیتی برای زنان هم فردی است (ریسک برای دختر/زن) و هم خانوادگی/جمعی  یعنی خطر برای امنیت خانواده، فشار اجتماعی، استرس، باج‌خواهی یا مجازات را در قبال دارد.

۴. محدودیت در اعتبار مدارک:

گواهی‌های دوره‌های آنلاین ممکن است در داخل کشور یا در بازار کار افغانستان به‌رسمیت شناخته نشوند، که انگیزهٔ ادامه تحصیل را کاهش می‌دهد و یکی از چالش‌های مهم برای آموزش آنلاین در افغانستان این است که «اعتبار مدارک / گواهی‌ها» یا پذیرفته شدن رسمی آن‌ها اغلب مبهم یا محدود است چون گواهی‌هایی که دختران و زنان با آموزش آنلاین به دست میاورند، ممکن است در بازار کار، دانشگاه‌ها یا سیستم رسمی کشور به‌راحتی پذیرفته نشوند که در ادامه چرایی این مسأله تبیین می شود.

۵. نبود نهاد رسمی برای صدور مدرک:

در بسیاری از وبسایت‌ها و گزارش‌ها گفته می‌شود که دوره‌های آنلاین فعلی برای زنان و دختران افغانستان «توسط نهاد دولتی» یا «وزارت تحصیلات عالی» تأیید نشده‌اند. یعنی مدرک صادرشده از سوی این مراکز، «رسمی» تلقی نمی‌شود.

در گزارشی درباره «Access to Online Education for Women and Girls» آمده که تعداد زیادی از مراکز آنلاین جزو نظام رسمی آموزش نیستند؛ این یعنی اعتبار مدرک آن‌ها در چارچوب رسمی معلوم نیست. (BOLAQ)

سما اسم مستعار باشنده کابل: «بیشتر دختران سند رسمی که از طرف دانشگاه های معتبر برای‌شان در افغانستان داده می‌شود، چندان اعتبار ندارد چه برسد به این‌که از آنلاین داشته باشد، اما باید بگویم خوب است که این کورس‌ها و دانشگاه ها برای‌شان باشد می‌توانند یک چیز نو، جدید و یک چیزی‌که مورد ضرورت‌شان است استفاده کنند».

هدیه یک تن از دانشجویان که در یکی از دانشگاه های آنلاین تحصیل می کند او باور دارد که آموزش آنلاین با توجه به شرایط کنونی به آنان این فرصت را مهیا کرده که هم بیاموزند و هم از افسردگی نجات پیدا کنند. او می‌گوید: “هدف ما اصلاً آموختن است، همین‌که چیزی را خوب‌تر یاد می‌گیریم و یک چیزی می‌آموزیم و به رشته دل‌خواه خود می‌توانیم تحصیل کنیم کلان گپ است در این شرایط افغانستان که با تأسف زیاد تمام بانوان و دختران نمی‌توانند تحصیل کنند.”

فریحه یکی از دانش آموزان مکتب آنلاین می گوید که «آموزش در مکاتب آنلاین  با وجود ابهام در اعتبار سند این مکاتب، در شرایط کنونی مزیتی است که من را از افسردگی و سردرگمی دور نگه‌داشته است.»

زحل: «با وجود ادامه‌‌تحصیل به‌شکل آنلاین، بزرگترین نگرانی‌ام این است که به ما اسنادی داده شود که صرفاً از طرف همین مکتب تأیید گردد و در داخل یا خارج از کشور معتبر و قابل ارائه نباشد؛ اینگونه نمی‌توانم بورسیه یا وظیفه به‌دست بیاورم و حتی در داخل کشور نیز اجازه‌ی سپری‌نمودن امتحان کانکور را بهم نمی‌دهند.»

خانم سلما مدیر و مؤسس یکی از مکاتب آنلاین  درباره‌ی نگرانی دانش‌آموزان بابت دریافت سند فراغت معتبر می‌گوید: «من هم که زمینه‌ی درس‌خواندن را برای دختران فراهم نموده‌ام نگران این موضوع هستم، چون سند فراغتشان تنها تأییدیه‌ی مکتب ما را دارد و به تأیید وزارت معارف نمی‌رسد و شاید این سند برای راه‌یافتن به دانشگاه‌های خارجی یا آنلاین مفید نباشد.»

۶. شک و تردید در بازار کار و ادامه تحصیل:

در مقاله «Afghan girls who study online now have another worry: Are their diplomas valid?» آمده است که بسیاری دانش‌آموزان دختر نگرانند که «دیپلم / گواهی آنلاین» شان در آینده کمک نکند  یعنی ممکن است در استخدام، ادامه تحصیلات یا مهاجرت پذیرفته نشود یک دانشجو به نام مستعار گفته است: «من امیدوارم وقتی فارغ شدم، گواهی‌ای بگیرم که هم در افغانستان و هم  در جهان معتبر باشد برای آینده روشن‌تر»  (Zan Times).

۷ . تنوع زیاد مراکز و نبود استاندارد واحد:

مراکزی که آموزش آنلاین ارائه می‌دهنداعم از مؤسسات خصوصی، NGOها، گروه‌های مدنی، دانشگاه‌های آنلاین غیردولتی از نظر کیفیت، برنامه درسی، شیوه ارزشیابی، صدور گواهی و شفافیت، متفاوت‌اند. در نتیجه بازارِ مدرک برای همه‌شان یکسان نیست. (BOLAQ/theafghantimes.com)

برخی از این مراکز خودشان نیز اذعان کرده‌اند که به دلیل شرایط «نامشخص بودن وضعیت قوانین آموزش» در افغانستان، نمی‌توانند ضمانت بدهند گواهی‌شان بعداً به رسمیت شناخته شود. (Zan Times)

۸. شرایط ویژه سیاسی و اجتماعی:

ممنوعیت زنان در دانشگاه/مکتب از زمانی که دختران بالاتر از صنف ششم از رفتن به مکاتب و دانشگاه‌ها منع شدند، نظام رسمی آموزشی به‌خصوص برای تاجران مدرکات مختل شد. (Zan Times/TIME)

بنابراین، حتی اگر مدرکی آنلاین داشته باشند، نهادهای رسمی (وزارت معارف/تحصیلات عالی، کارفرماها) ممکن است آن را نپذیرند چون نظام رسمی آموزش برای زنان غیرفعال است یا مدارکی صادر نمی‌کند. این وضعیت اعتبار گواهی را زیر سؤال می‌برد. (Zan Times/Project) (Syndicate)

همچنین این نکته مهم است که «مارکت مدرک» و «بازار اشتغال» در افغانستان فعلاً تحت تأثیر سیاست‌های ممنوعیت و سرکوب قرار دارد پس صرف گواهی گرفتن کافی نیست، پذیرش اجتماعی/اداری گواهی هم لازم است.

بحث:

آموزش آنلاین یک پناهگاه آموزشی برای زنان افغان در شرایط ممنوعیت بوده است. اما این مسیر با مشکلات ساختاری جدی روبرو است. برای پایداری این مقاومت دیجیتال، باید از طریق همکاری نهادهای بین‌المللی، دولت‌ها و بخش خصوصی، مداخلاتی انجام شود که دسترسی به اینترنت، امنیت دیجیتال و پذیرش مدارک آنلاین را بهبود دهد.

همچنین، آموزش آنلاین باید به‌عنوان بخشی از استراتژی بلندمدت دیده شود، نه تنها راه‌حل موقتی. اگر حمایت نشود، محدودیت‌ها ممکن است این مسیر را شکننده کنند.

توصیه‌ها:

۱. افزایش دسترسی به اینترنت برای زنان:
سرمایه‌گذاری هدفمند بین‌المللی و مشارکت با بخش خصوصی برای توسعهٔ زیرساخت‌های دیجیتال و ارائهٔ بسته‌های دادهٔ مقرون‌به‌صرفه برای خانوارها، باید در اولویت برنامه‌های حمایتی قرار گیرد. کاهش شکاف دسترسی دیجیتال برای زنان نه تنها امکان بهره‌مندی از آموزش آنلاین را فراهم می‌سازد، بلکه از فروپاشی سرمایهٔ انسانی برای کل کشور جلوگیری می‌کند؛ شواهد بین‌المللی نشان می‌دهد میلیون‌ها دختر افغان از ادامهٔ تحصیل محروم شده‌اند و قطع یا محدودسازی دسترسی دیجیتال می‌تواند پیامدهای بلندمدت اقتصادی و اجتماعی در پی داشته باشد. (UNICEF/UNESCO)

۲. آموزش امنیت دیجیتال برای زنان:
برنامه‌های آموزشی و کارگاه‌های عملی دربارهٔ حفظ حریم خصوصی، تشخیص تهدیدات آنلاین، استفاده از ابزارهای رمزگذاری و مدیریت هویت دیجیتال باید هم‌زمان با افزایش دسترسی اجرا شوند. سازمان‌های مدافع حقوق دیجیتال و راهنماهای عملی نشان می‌دهند که زنان و روزنامه‌نگاران افغان در معرض تهدیدات دیجیتالِ ویژه‌ای هستند و آموزش‌های امنیتی منطبق بر واقعیت محلی (زبان، سناریوهای تهدید، ابزارهای در دسترس) می‌تواند اثر محافظتی ملموسی داشته باشد. (Access Now)

۳. اعتباربخشی بین‌المللی به دوره‌های آنلاین (گواهی‌های معتبر):
گسترش همکاری میان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بین‌المللی با پلتفرم‌های آموزش آنلاین می‌تواند سازوکارهایی برای اعطای گواهی‌های معتبر و معادل‌سازی مدارک ایجاد کند. این اقدام انگیزهٔ دانشجویان زن را افزایش می‌دهد و بازار کار داخلی و منطقه‌ای را برای دارندگان مدارک آنلاین بازتر می‌سازد. سیاست‌گذارانی که قصد حمایت از آموزش از راه دور دارند باید تضمین کنند که استانداردهای کیفیت، ارزشیابی و اعتبارسنجی مطابق معیارهای بین‌المللی طراحی شود. (شواهد کلی دربارهٔ اهمیت اعتبار مدارک و پیامدهای محرومیت از آموزش در افغانستان را ببینید). (UNICEF)

۴. ایجاد مراکز محلی امن برای آموزش دیجیتال (فضاهای عمومی مجهز به اینترنت):
راه‌اندازی «مرکزهای یادگیری دیجیتالِ ویژهٔ زنان» (کتابخانه‌های دیجیتال، اتاق‌های کامپیوتر در سازمان‌های جامعهٔ مدنی، فضاهای موقت در مدارس یا NGO ها) که دسترسی امن و حمایت‌های فنی و آموزشی ارائه دهند، می‌تواند محدودیت‌های اجتماعی-خانوادگی را جبران کند. این مراکز همچنین بستر مناسبی برای ارائهٔ آموزش‌های مهارتی، کارگاه‌های امنیت دیجیتال و نشست‌های موج‌سازیِ اطلاع‌رسانی خواهند بود. شواهد میدانی در Afghanistan حاکی از آن است که فضاهای فیزیکی امن، تأثیر مشهودی بر مشارکت زنان دارند. (UNICEF)

۵. پایداری فشار و حمایت بین‌المللی (دیپلماسی حقوق بشری و اطلاع‌رسانی):
ادامهٔ فشار دیپلماتیک، ابزارهای مشروطِ کمک، و کمپین‌های بلندمدت اطلاع‌رسانی و حقوق بشری که حقوق آموزش زنان را برجسته کنند، برای احیایِ حق آموزش ضروری است. سازمان‌های بین‌المللی آموزشی و حقوق بشری بارها نسبت به پیامدهای محرومیت از آموزش و قطع ارتباطات دیجیتال هشدار داده‌اند؛ یک راهبرد بین‌المللی منسجم و پایدار (دپیلماتیک، مالی، رسانه‌ای و حقوقی) می‌تواند هزینه‌های سیاسی و اجتماعی محرومیت را برای تصمیم‌گیران داخلی برجسته سازد. (Human Rights Watch)

نتیجه‌گیری

ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان یک بحران حقوق بشری است، به ویژه در سطح متوسطه و دانشگاه، یکی از بزرگ‌ترین موانع توسعه انسانی و اجتماعی در کشور به شمار می‌آید و پیامدهای روانی، اجتماعی و اقتصادی عمیقی برای زنان و دختران ایجاد کرده است. با وجود این محدودیت‌ها، فناوری دیجیتال و آموزش آنلاین به ابزاری حیاتی برای ادامه تحصیل زنان تبدیل شده است. زنان افغانستان با استفاده از کلاس‌های آنلاین، دوره‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی، نه تنها دانش و مهارت‌های خود را حفظ می‌کنند، بلکه نوعی مقاومت دیجیتال علیه محدودیت‌های تحصیلی شکل داده‌اند از طرف دیگر این مسیر به زنان امکان داده است امید خود را زنده نگه دارند، یادگیری را ادامه دهند و صدای خود را حفظ کنند. برای تقویت و گسترش این مقاومت، نیاز است که جامعه بین‌المللی حمایت بیشتری ارائه دهد و موانع ساختاری را برطرف کند.

هم‌زمان، محدودیت دسترسی به اینترنت، شکاف دیجیتال، ریسک‌های امنیتی و نبود اعتبار رسمی مدارک، مسیر آموزش آنلاین را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. با این حال، تجارب زنان و دختران نشان می‌دهد که حتی در شرایط دشوار، امکان ادامه تحصیل و حفظ انگیزه وجود دارد و آموزش آنلاین می‌تواند به حفظ سرمایه انسانی و امید در میان زنان و دختران افغانستان کمک کند.

برای پایداری این مسیر، ضرورت دارد که دسترسی به اینترنت افزایش یابد، آموزش امنیت دیجیتال تقویت شود، مدارک دوره‌های آنلاین اعتبار رسمی پیدا کنند و حمایت‌های بین‌المللی در راستای حق آموزش زنان افزایش یابد. در مجموع، آموزش آنلاین و فناوری دیجیتال نه تنها ابزاری آموزشی، بلکه سمبل مقاومت و امید زنان و دختران افغانستان در برابر محدودیت‌ها است.

منابع و مآخذ :

UNESCO. (2024, August 15). Afghanistan: 1.4 million girls still banned from school by de facto authorities [Press release]. UNESCO. https://articles.unesco.org/sites/default/files/medias/fichiers/2024/08/PR_Afghanistan_1.4%20million_girls_still_banned_from_school_by_de_facto_authorities_en_0.pdf

UNESCO. (2025, August 14). Afghanistan: Four years on, 2.2 million girls still banned from school [Statement]. UNESCO. https://www.unesco.org/en/articles/afghanistan-four-years-22-million-girls-still-banned-school

UN Women. (2024). Afghanistan Gender Index 2024. UN Women. https://knowledge.unwomen.org/sites/default/files/2025-06/gender-index-2024-afghanistan-en.pdf

Dawodi, M., & Baktash, J. A. (2023). Leveraging Mobile Learning Platforms for Flexible Education Delivery: Bridging Educational Gaps in Afghanistan. arXiv. https://arxiv.org/abs/2311.01850

The Guardian. (2025, September 23). ‘It kept our spirits alive’: Taliban’s internet blackout leaves girls in despair. The Guardian. https://www.theguardian.com/global-development/2025/sep/23/taliban-afghanistan-internet-shutdown-women-girls-education-hope

Deutsche Welle. (2025). Digital resistance of Afghan women. DW.

femena.net. (2025). Afghan girls using online learning as resistance.

Human Rights Watch. (2025). Digital risks and gender in Afghanistan.

BOLAQ. (2024). Access to Online Education for Women and Girls in Afghanistan.

Zan Times. (2025). Afghan girls’ concern over online diploma recognition.

پژوهشگر : یحیی خان احمدی، استاد دانشگاه